Αναδρομή στην Πολεμική Ιστορία.
1.Ναυπακτιακή κλεφτουριά.
Στους χρόνους της Τουρκοκρατίας το ντουφέκι δεν σταμάτησε στη Ναυπακτία. Πολλοί Ναυπακτίτες διακρίθηκαν στους ηρωικούς αγώνες της Κλεφτουριάς. Οι Στυλιώτες αδερφοί Γιάννης Ν. Μακρυγιάννης και Μήτρος Κολοφωτιάς, ο Μαρκαντώνης, ο Γιώργος Παχούμιος, ο Θύμιος Ξύδης, ο Σπύρος Ξύδης, οι Γιαβρουταίοι, οι Φαρμάκηδες, ο Καϊλης, οι Ροντηραίοι, ο Σακαρέλος, οι Πιλαλαίοι, κι ένα σωρό άλλοι.
2.Επανάσταση 1770.
Στην επανάσταση του 1770 ο Αραχοβίτης Κώστας Σισμάνης, αρματωλός των Κραβάρων, με σώμα « απειράριθμων Κραβαριτών » επιτέθηκε εναντίον της Ναυπάκτου. Η προσπάθεια αυτή δεν έφερε αποτέλεσμα, γιατί επακολούθησε σύγκρουση του Σισμάνη και του αρματωλού της Δωρίδας Λωρή για τα σύνορα των αρματωλικιών, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν οι δύο οπλαρχηγοί και να λήξει άδοξα η επανάσταση στη Ναυπακτία.
3.Χαρακτήρας των Κραβαριτών πολεμιστών.
Οι Κραβαρίτες είναι από τη φύση τους φιλελεύθεροι άνθρωποι, γι αυτό στα Κράβαρα στα χρόνια της σκλαβιάς δύσκολα πατούσε τούρκικο ποδάρι. Ο ανυπότακτος χαρακτήρας των Κραβαριτών είχε σαν συνέπεια να γίνουν σ’ αυτά τα κακοτράχαλα μέρη, τα γιομάτα βουνά και φαράγγια, πολλές φονικές μάχες στις οποίες οι Τούρκοι έπαθαν μεγάλες καταστροφές. Οι τραχείς αυτοί ορεσίβιοι που δεν ανέχονταν τον τουρκικό ζυγό, δεν περιορίστηκαν μόνο στα στενά όρια της περιφέρειάς τους, αλλά απλώθηκαν σ’ όλη την επαναστατημένη Ελλάδα και μάχονταν με ιερό φανατισμό για το μεγάλο ιδανικό της λευτεριάς. Σ’ όλη τη Ρούμελη, στο Μωριά, στην Ήπειρο, στη Μακεδονία, ακόμα και στην Κρήτη συναντούμε Κραβαρίτες να πολεμούν για τη λευτεριά με γενναιότητα και φανερή περιφρόνηση στο θάνατο. Δίκαια μπορούν να περηφανευθούν οι Κραβαρίτες ότι έβαψαν με το αίμα τους όλα τα μέρη της Ελλάδος. Η εξυπνάδα, χαρακτηριστικό της ράτσας τους, που συμβάδιζε με την αντρειά τους, δημιούργησε στο πρόσωπο των Κραβαριτών ικανότατους πολεμιστές, που με το επινοητικό τους πνεύμα πολλές φορές έβγαζαν από δύσκολη θέση τους καπεταναίους. Χάρις στο εφευρετικό μυαλό του Λομποτιανίτη λαγουμιτζής Παναγιωτάκη Σωτηρόπουλου που «έκλεβε το χώμα» μπροστά στα μάτια των Τούρκων, οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» αντιμετώπισαν με επιτυχία τις απόπειρες των Τούρκων να πάρουν το Μεσολόγγι. Οι Κραβαρίτες, άνθρωποι με πηγαίο χιούμορ, αυθόρμητοι και αισιόδοξοι, δεν «τα έχαναν» και στις πιο δύσκολες στιγμές της μάχης με τα «σπιρτόζικα αστεία» τους σκορπούσαν άφθονο το γέλιο και στις δύο αντίπαλες παρατάξεις. Άνθρωποι ευαίσθητοι σ’ ότι είχε σχέση με τη θρησκευτική τους πίστη δεν ανέχονταν τους Τούρκους να βρίζουν τα ιερά και τα όσια της φυλής. Ο Κασομούλης στα «Στρατιωτικά ενθυμήματά» του διηγείται παραστατικά ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο μεταξύ ενός Τούρκου που έβριζε την Παναγία και ενός Κραβαρίτη που τον ξόρκιζε να μην βρίζει. Το εμπορικό τους δαιμόνιο χαρακτηριστικό γνώρισμα των Κραβαριτών, δεν τους άφηνε ήσυχους ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές επιδίδονταν στο εμπόριο. Στο Μεσολόγγι, ενώ η «σφίξη» των Τούρκων επίεζε τρομερά τους πολιορκημένους μια κραβαρίτικη ομάδα πούλησε σε μαυραγορίτικη τιμή ένα ποντίκι. Ένας Κραβαρίτης πούλησε στην έξοδο στον γιατρό Στεφανίτζη μια κάπα για 100 γρόσια, ενώ δεν άξιζε ούτε 10 γρόσια. Αυτοί ήταν οι Κραβαρίτες του ¨21, με τις ανθρώπινες αδυναμίες τους, αλλά και με τις ανατάσεις τους σε υψηλές σφαίρες. Γενναίοι, πνευματώδεις, θυμόσοφοι, αθυρόστομοι, ντόμπροι, ατρόμητοι και αγέρωχοι μπροστά στο θάνατο. Ήταν γνήσιοι αντιπρόσωποι της βουνίσιας λεβεντιάς, γι αυτό η προσωνυμία «Κραβαρίτης» στα χρόνια του αγώνα ήταν συνώνυμη με τον γενναίο πολεμιστή, που πολεμούσε για τα υψηλότερα ιδανικά.
Κι αν στα νεότερα χρόνια ορισμένοι κύκλοι από ιστορική άγνοια και κακότητα θέλησαν να αμαυρώσουν την αίγλη της προσωνυμίας του Κραβαρίτη, τούτο καθόλου δεν μειώνει τους Κραβαρίτες, απλώς δίνει νέα διάσταση στους αγώνες τους για την πατρίδα. Βέβαια οι ανεδαφικές συσχετίσεις και συγκρίσεις και οι άστοχοι χαρακτηρισμοί κατά των Κραβαριτών έπεσαν στο κενό, γιατί συνάντησαν την ηθική αντίσταση όλων των καταγομένων από την ορεινή Ναυπακτία, που με περηφάνεια τονίζουν ότι είναι Κραβαρίτες.
